Joan

Elke werkweek een politicus in opspraak en voor de achtste keer op rij staat de VVD op de eerste plaats met bijna een kwart van alle meldingen over het jaar 2019. Zie daar de uitkomst van de jaarlijkse PII-index, de Politieke Integriteits Index, die het aantal integriteits-schandalen sinds 2013 bijhoudt waarin politici verzeild raken.

Bij elkaar komen de recente affaires op 42, tegen 54 in 2018, 39 in 2017 en 47 in 2016. Het aantal constateringen in de PII schommelt al jaren rond die waarden. Dat er in 2018 fors meer affaires speelden, kwam door de gemeenteraadsverkiezingen in dat jaar. Die leveren altijd veel lokale relletjes op omdat voorheen onbekende personen als (kandidaat) politicus ineens onder een vergrootglas komen te liggen.

Naast die toppositie voor de liberalen valt op dat lokale partijen, de PVV en D66 relatief veel problemen kenden. Hier zijn de resultaten te vinden uitgesplitst naar het aantal meldingen en partijen. Wat er verder uitspringt is dat het grootste probleem voor Nederlandse politici niet het functioneren is tijdens de uit-oefening van hun ambt, maar hun wangedrag buiten werktijd, waarvan dronkenschap en fraude de kroon spannen. Toch is ook dat al jaren het geval.

Verrassende nieuwkomer is de SGP, die niet alleen recht in de leer is maar meestal ook in de wandel. Voorzitter Peter Zevenbergen (63) moest aftreden omdat er binnen de partij discussie ontstond over wachtgeld dat hij nog ontving als oud-wethouder van Alblasserdam. Zo kreeg hij vanaf 2011, netto, minstens 140.000 euro wacht-geld, dat hij ontving naast zijn inkomen als directeur van het reformatorische Wartburg College. Ook onverwacht was het in opspraak raken van Sophie in ‘t Veld, al 15 jaar het vertrouwde gezicht van D66 in Europa. Zij bleek als Euro-parlementariër jarenlang hotelkosten te hebben ontvangen voor over-nachting in Brussel, terwijl zij daar sinds jaar en dag een eigen woning heeft. Dan is daar nog de grote winnaar van de Provinciale Staten-verkiezingen, Forum voor Democratie (FvD), die enkele malen negatief in het nieuws kwam. Allereerst de excom-municatie door partijleider Thierry Baudet van mede-oprichter Henk Otten die zichzelf met FvD-gelden verrijkt zou hebben. Vervolgens Baudet zelf die verzuimde, in strijd met de regels, een vlucht met een privévliegtuig in het geschenkenregister te melden en collega-Kamerlid Theo Hiddema (FvD) die een te hoge onkostenvergoeding voor woon-werkverkeer ontving.

De twee pijnlijkste affaires voor de VVD betroffen het Tweede Kamerlid Wybren van Haga en de eigen fractieleider Klaas Dijkhoff. Eerstgenoemde was al recidivist en zette in 2019 maar liefst drie nieuwe rellen op zijn conto: hij ‘vergat’ neveninkomsten op te geven, werd gepakt met drank op achter het stuur en hij bleek, tegen de afspraken met de partij in, toch nog actief betrokken te zijn bij zijn vastgoed-bedrijf; hij werd de fractie uitgezet. Dijkhoff bleek, haaks op de integriteits-regels van de partij, ten onrechte een dubbele reiskostenvergoeding te ontvangen. Bovendien liet hij zichzelf – weliswaar rechtmatig – wachtgeld uitkeren, bovenop zijn salaris als fractievoorzitter. Ook al nam hij tegenmaatregelen, de schade aan zijn imago kon niet worden gerepareerd.

De ernstigste affaire speelde bij de gemeente Den Haag, waar de Rijks-recherche binnenviel bij de wethouders Richard de Mos en Rachid Guernaoui van Groep De Mos/Hart voor Den Haag. Zij zouden zijn omgekocht door bevriende horecaondernemers en in ruil daarvoor vergunningen hebben geregeld. Daarnaast vindt als gevolg daarvan intern onderzoek plaats bij de gemeente naar mogelijke ambtelijke corruptie en zijn er tal van vragen over de verkoop van een monumentaal pand naast paleis Noordeinde voor het ogenschijnlijk lage bedrag van 1,7 miljoen euro. Beide wethouders ont-kennen, maar moesten wel aftreden. Als gevolg van deze calamiteiten heeft waarnemend burgemeester Johan Remkes een groot integriteits-onderzoek binnen de gemeente ingesteld, plus een aanscherping van de regels.

Hoe groot de onderlinge verschillen in schandalen moge zijn, toch is er wel degelijk sprake van een rode draad. Elton John had er in 1976 een wereldhit mee, toen ging het over liefdesrelaties. Ruim veertig jaar later blijkt het ook toepasselijk voor het gedrag van politici die zichzelf in de problemen hebben gebracht. Immers, zo concluderen de onderzoekers, slechts weinig politici die tegen de lamp lopen kunnen zonder omhaal hun excuses aanbieden en zeggen: ‘Het spijt me. Punt.’ Vrijwel altijd volgt er dan een of andere ‘ontlastende’ verklaring of uitvlucht. Integriteitsexperts spreken in zo’n geval van ‘neutralisaties’: redeneringen die mensen voor zichzelf en anderen gebruiken om het feit dat ze een regel overtraden met terugwerkende kracht rechtvaardigen. De meeste overtreders geven namelijk te kennen wel degelijk op de hoogte te zijn van de regels en wetten, maar kunnen voor zichzelf en van daaruit tegenover anderen, naar eigen zeggen, wel uitleggen waarom speciaal zij in de betreffende situatie zich er niet aan hoefden of konden houden.

Job de Haan, nieuwsredacteur Integriteit.nl

Wie bij ons na een verkeersovertreding zijn rijbewijs aan de politie overhandigt samen met een opgevouwen briefje van twintig euro, krijgt meteen twee bekeuringen. Maar wie als Kamerlid een appartement ter waarde van 135.000 euro krijgt van een Canadese oud-ambassadeur voor wie hij ooit klusjes heeft gedaan, noemt dat een privékwestie geschonken door een ‘familievriend’ – en komt daar mee weg.

Het antwoord op de vraag of Nederland corrupt is en in welke mate, lijkt op de vraag: is het glas half leeg of half vol? Met andere woorden: het hangt er maar vanaf waarmee je het vergelijkt. Transparency International is een internationale non-profitorganisatie die werd opgericht in 1995. Zij brengt jaarlijks verslag uit hoe het wereldwijd gesteld is met corruptie in de zogeheten Corruption Peceptions Index (CPI).

Daaruit blijkt dat geen van de 180 onderzochte landen gevrijwaard is van corruptie in de publieke sector. De recent uitgekomen index over 2019 geeft aan dat de anti-corruptieladder wordt aangevoerd door Denemarken en Nieuw-Zeeland als meest schone landen met een score van 87 punten op een schaal van 100. Daarop volgen nog drie Scandinavische landen en verder Singapore en Zwitserland. Nederland staat op plaats acht en lijkt daarmee geen slecht figuur te slaan, maar hier is het glas half vol. Want twintig jaar geleden scoorde Nederland nog 90 punten en tien jaar geleden 88. En – glas half leeg- die dalende trend zette door tot 2017 met 82 punten waarna de score nu al voor het derde jaar op rij stagneert

Toch, als ons land op de achtste plaats staat van een lijst met 180 landen, valt het met de corruptie dan eigenlijk niet mee? Op het eerste gezicht misschien wel, maar als we de (recente) geschiedenis bekijken vanuit het perspectief van de gewenste integriteit, dan is er alle reden om ons zorgen te maken. Zowel in de private als in de publieke sector worden we de laatste tijden overspoeld door incidenten. In Den Haag treden twee wethouders af op verdenking van corruptie. Een VVD-senator misbruikt haar parlementaire positie om haar zakelijke belangen te bevorderen. ING stemt in met een recordschikking van 775 miljoen euro in verband met witwassen en fraude. Bij ABN Amro loopt een vergelijkbaar onderzoek. Het OM doet onderzoek bij Shell naar omkoping bij de exploitatie-rechten van een olieveld voor de kust van Nigeria. Politieke partijen adviseren donateurs hoe ze de regels rond giften moeten omzeilen. Een fractieleider in de Tweede Kamer verzuimt aan-geboden reizen op te geven in het daarvoor bestemde register van de Tweede Kamer. Zomaar een rijtje dat moeiteloos kan worden aangevuld.

Daar valt tegenin te brengen dat die zaken dan toch ook aan het licht gekomen zijn – zelfreinigend vermogen – en die plaats in de top-tien is toch niet niks? Dat klopt, zij het dat die positie een vertekend beeld geeft. Misschien is er geen sprake van structurele corruptie maar slechts van een hoog aantal incidenten, er is wel iets anders aan de hand. Wij maken corruptie door anderen wel mogelijk. Dan gaat het over de glimmende torens op de Amsterdamse Zuidas. Zo’n 20% van de wereldwijde financiële stromen gaan daar door ons land. En een aanzienlijk deel van deze geld-stroom is gelieerd aan belasting-ontduiking. De Italiaanse journalist en maffia-specialist Roberto Saviano, die het boek ‘Gomorra’ schreef, vertaald in vijftig landen, rekent daarin niet Napels of Lagos tot de meest corrupte plekken ter wereld maar Londen en Amster-dam. Misschien overdreven gesteld, maar het spoort met een andere index van Transparency International: Exporting Corruption. Deze meet de bestrijding van buitenlandse omkoping en daarin bekleedt ons land een matige middenpositie.

Een sprekend voorbeeld van die laatste stelling is het schandaal dat begin dit jaar uitbrak rond de Angolese oud-presidentsdochter Isabel dos Santos die al jaren vanuit Nederland honderden miljoenen aan betwiste bezittingen beheert. Dos Santos gebruikt zeker negen Nederlandse brievenbusbedrijven voor het beheer van haar belangen in olie, telecom en diamanten. Sommige van die bv’s zijn betrokken bij transacties die volgens de Angolese staat corrupt zijn. De Angolese staat legde eind vorig jaar voor 1,1 miljard dollar beslag op de bezittingen van Dos Santos. Dat bedrag zou zij via Nederlandse bv’s hebben onttrokken aan de Angolese staatskas. De Nederlandsche Bank zette al in 2012 vraagtekens bij de belangen van Dos Santos via Nederland, maar haar bedrijven onttrokken zich eenvoudig aan het toezicht en zijn nog altijd actief.

Ten slotte: de leiding van Transparency International doet ook nog een aantal aanbevelingen aan het adres van de Nederlandse overheid en het bedrijfs-leven. Versterk de opsporingscapaciteit bij het OM voor witwassen en buiten-landse omkoping. Versnel de evaluatie van het Huis voor Klokkenluiders en voer goede klokkenluidersregelingen in. Maak een succes van het Plan Aanpak Witwassen. En meer algemeen: ga van minimale compliance naar integriteitsmanagement.

Job de Haan, nieuwsredacteur Integriteit.nl