Artikel

De inmiddels ex-wethouder Huub Eitjes raakte in opspraak vanwege zijn rol in de affaire rond Theater Koningshof. Hij zou zich schuldig hebben gemaakt aan belangenverstrengeling. Onlangs kondigde hij tijdens een persconferentie zijn vertrek aan.

In augustus vorig jaar werd de broer van de wethouder interim-directeur bij Theater Koningshof. Het theater krijgt een jaarlijkse subsidie van de gemeente van 70.000 euro. Huub Eitjes was daar als wethouder politiek verantwoordelijk voor. Vorige week werd bekend dat er 40.000 euro is gestort op de bedrijfsrekening van wethouder Eitjes voor zijn broer Pim (die bij dat bedrijf werkt). Hij bleek zich tegen de afspraken in te hebben laten uitbetalen voor zijn managementwerkzaamheden bij Theater Koningshof. Wethouder Huub Eitjes verzuimde het college hierover te informeren.

De wethouder zei tijdens de persconferentie zich van geen kwaad bewust te zijn: ‘Mijn rol was altijd zuiver en integer’. De VVD heeft aangegeven binnen een maand een opvolger voor Eitjes naar voren te schuiven.

Reactie Robbert-Jan Eekhout van Integriteit.nl
Er zijn integriteitscasussen waar je het hoofd over kunt breken en waar je, na het uitvoeren van een grondig feiten- en waardenonderzoek, met uiterste terughoudendheid en voorzichtigheid tot een conclusie komt. Dit is (overduidelijk) niet zo’n casus. Alles wijst op belangenverstrengeling; al dan niet (voor de kritische lezer onder ons) wekt het de schijn van belangenverstrengeling. Het is dan ook zorgwekkend dat de wethouder zich helemaal van geen schuld bewust lijkt te zijn, en zijn optreden ‘’zuiver en integer’’ noemt. Dit kan enerzijds zijn omdat hij te trots en koppig is om zijn fout toe te geven, anderzijds omdat hij ervan overtuigd is naar eer en geweten te hebben gehandeld. In het eerste geval is er weinig aan te doen de man heeft een onderontwikkeld verantwoordelijkheidsbesef en dit valt onder het terrein van de psychologie. Echter wijst de praktijk uit dat een groot deel van de integriteitsschendingen wordt veroorzaakt door een te beperkte kennis van de afspraken (consensus over integriteit) door de handelende actor. In het kader van integriteitsmanagement is het laatste interessant(er) omdat dit (makkelijker) vermeden kan worden.

Ongeacht of hij zich wel of niet bewust was van de ernst van de situatie, moeten we niet te licht denken over (de schijn van) belangenverstrengeling. Belangenverstrengeling van een bestuurder berokkent schade aan het broodnodige vertrouwen dat de burger in de overheid moet hebben om haar gezag en beleid te legitimeren. Wanneer er afbreuk wordt gedaan aan dit vertrouwen dan zaagt men aan de poten van de rechtstaat.

Wat we van deze casus kunnen leren is hoe belangrijk het in de alledaagse praktijk is om elkaar scherp te houden. Mensen begaan de meeste fouten zonder daar erg in te hebben. Spreek collega’s aan wanneer ze een fout begaan of dreigen te begaan. Informeer ze wanneer je het gevoel hebt dat ze onvoldoende de regels/afspraken kennen. Het is mens eigen om zowel de eigen kennis als die van de mensen om ons heen zowel te overschatten als te onderschatten. Zo hoor ik in de trainingen regelmatig een deelnemer roepen: “dat weet toch iedereen!” terwijl het voor het grootste deel van de groep helemaal niet zo vanzelfsprekend is.

Alleen wanneer we elkaars blinde vlek dekken zijn we in staat om de “integriteitslat” tegen het plafond te leggen.

Van Rijn senior brengt zijn zoon, staatssecretaris van het ministerie van Volksgezondheid, in een lastig parket. De man voelde zich genoodzaakt het Algemeen Dagblad (AD) in te schakelen, omdat hij de falende zorg voor zijn demente echtgenote door zorgaanbieder WZH niet langer door de vingers kon zien.

Een mediacircus volgde en de staatssecretaris werd gedwongen zich te verantwoorden in het programma Pauw. De vader van de staatssecretaris was ook uitgenodigd, maar meldde zich op het laatste moment af. De rel omtrent Van Rijn was compleet toen een paar dagen later bleek dat de woordvoerder van de staatssecretaris had geprobeerd publicatie van het artikel tegen te houden. Uiteindelijk is het tot een compromis gekomen en heeft de redactie van de krant besloten de relatie tussen vader en zoon Van Rijn buiten beschouwing te laten.

Het voorval tussen het AD en de woordvoerder is zonder meer een interessant integriteitsvraagstuk. Het is echter een op zichzelf staande kwestie en vraagt daarom om een afzonderlijke reactie.

Reactie Robbert-Jan Eekhout van Integriteit.nl
Het mediacircus omtrent de falende zorg voor de moeder van de staatssecretaris lijkt zich te ontpoppen tot een waar Grieks drama voor de familie Van Rijn. De oppositie ruikt bloed en stelt de integriteit van de staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) ter discussie. Hoe kan iemand een integer staatssecretaris zijn als de zorg voor zijn eigen moeder zodanig ondermaats is dat er onmenselijke situaties zich voordoen? Als bureau gespecialiseerd in integriteit, trachten wij dit vraagstuk te beantwoorden.

Werk en privé
Wat in deze situatie pijnlijk duidelijk wordt, is hoe werk en privé soms ongunstig kruisen. In een moderne samenleving nemen de meeste van ons een grote verscheidenheid in rollen aan. Zo ook Van Rijn. Hij vervult de rol van zoon, staatssecretaris, burger enzovoorts. Het komt geregeld voor dat de verschillende rollen die een persoon inneemt op gespannen voet komen te staan met elkaar. Om iets te zeggen over de integriteit van Van Rijn is de eerste stap te onderzoeken wat het betekent om integer te zijn in de verschillende sociale rollen. Met het oog op relevantie en lengte van het artikel, maak ik slechts onderscheid tussen twee rollen: de professionele en de privé-rol.

Een breed gedragen definitie van bestuurlijke integriteit in de publieke sector luidt als volgt: Een integer bestuurder handelt conform de normen en waarden van de rechtstaat. Van Rijn kiest er bewust voor een staatssecretaris te zijn voor het hele volk en niet alleen voor zijn moeder. Hij kiest er dan ook voor de waarde van gelijkheid in alle gevallen borgen en maakt dus geen uitzondering voor zijn eigen moeder. Met het oog op bovenstaande definitie is dit dus uitermate integer gedrag van de staatssecretaris, waarin hij de fundamentele rechtsstatelijke waarde gelijkheid zelfs in persoonlijk gevoelige situaties waarborgt.

Een belangrijk gegeven ten opzichte van de rechtsstatelijke definitie van integriteit, is dat de integriteit van de staatssecretaris los moet worden gezien van de mening of je het eens bent met het gevoerde beleid. Hij houdt zich aan de meest fundamentele waarden van de rechtstaat die van belang zijn voor de beoordeling van de integriteit.en zou daar dan ook niet inhoudelijk op mogen worden afgerekend. In het recht zullen ze zeggen: er wordt (formeel) op de vorm getoetst en niet de (materiële) inhoud. In de rechtsstatelijke definitie van integriteit kan een persoon integer zijn (of deugen), zonder dat zijn gevoerde beleid deugd.

Daarentegen wordt integriteit in sommige definities ook breder benaderd en wordt vakbekwaamheid meegenomen in het beoordelen van de integriteit van een persoon. Als we bij het beoordelen van de integriteit van de staatssecretaris vakbekwaamheid meenemen, kan deze casus een aanleiding zijn om de integriteit van de staatssecretaris VWS ter discussie te stellen. Hij slaagt er niet in het verzorgingshuis WZH van een ‘acceptabel’ niveau van zorg te voorzien. Daarbij moet de kanttekening worden geplaatst dat de casus op zichzelf niet afdoende is te concluderen dat Van Rijn onbekwaam is. Dat zou te kort door de bocht zijn. Hij staat immers niet enkel aan het hoofd van deze zorginstelling, maar ook van vele andere.

Het voorgaande in acht genomen, is het enkel toe te juichen dat er gisteravond (18-11-2014) naar aanleiding van de casus een Kamerdebat is gehouden waarin het gevoerde beleid en daarmee het functioneren (dus ook bij andere zorginstellingen) van de staatssecretaris (VWS) ter discussie is gesteld.

Naast zijn bestuurlijke rol kunnen we ons afvragen in hoeverre Van Rijn in zijn privé-rol integer is. Of iemand een integer(e) zoon, vader of familielid is, is sterk afhankelijk van de heersende normen en waarden in de maatschappij. Deze zijn vaak verre van concreet. Zo bestaan er geen rigide regels over wat een goede invulling is van de privé-rol. En dit is maar goed ook. We zouden in een enge deterministische maatschappij leven wanneer dit wel het geval is. Daarentegen is het ook naïef te zeggen dat er geen maatschappelijke richtlijnen bestaan. Zo zijn er in onze cultuur wel degelijk opvattingen over wat (on)gewenste omgangsvormen zijn en zo ook met betrekking tot onze ouders. In Nederland kennen wij – in vergelijking met de rest van de wereld – een sterke vorm van individualisme. Het wordt dan ook als ‘normaal’ beschouwd om na het voltooien van de opvoeding enige afstand te nemen van onze ouders. Met als resultaat dat de meeste (volwassen) Nederlanders hun ouders niet meer op dagelijkse basis zien en we door de jaren heen op steeds grotere afstand van hen zijn gaan wonen. Het is naar mijn mening dan ook te stellen dat Van Rijn (voor Nederlandse begrippen) intensief contact onderhoudt met zijn moeder. Zo gaat hij ondanks zijn drukke baan minimaal een keer in de twee weken langs bij haar.

Wanneer ik aan de hand van de verschillende integriteitdefinities en sociale rollen een balans opmaak, scoort Van Rijn goed ten opzichte van integriteit. Hij is principieel als het gaat om het naleven van de rechtsstatelijke waarden en in zijn privé-rol onderhoudt hij intensief contact met zijn moeder. Alleen omtrent vakbekwaamheid moet de komende tijd nog blijken hoe goed Van Rijn functioneert.

Na jaren van onderzoek is er nu eindelijk meer duidelijkheid in de corruptiezaak rond de voormalig Roermondse VVD-wethouder Jos van Rey. Het onderzoek tegen Van Rey loopt al sinds oktober 2012. De oud-wethouder wordt er onder meer van verdacht 175.000 euro te hebben witgewassen. Ook wordt hem (passieve) ambtelijke omkoping en verkiezingsfraude ten laste gelegd. In december volgt de definitieve aanklacht. Eind januari 2015 moet Van Rey voor de rechtbank in Rotterdam verschijnen.

Regiezitting
De Rijksrecherche, de FIOD en de rechter-commissaris hebben in totaal meer dan 200 getuigen gehoord. De zitting in Rotterdam is een zogeheten regiezitting. In een dergelijke zitting spreekt de rechter zich uit over de voortgang van het onderzoek. Wanneer de zaak inhoudelijk wordt behandeld is vooralsnog onbekend.

Politieke onrust in Kerkrade
Van Rey is een goede bekende van de eveneens gedagvaarde Piet van Pol die ook wordt verdacht van omkoping. Het bedrijf van Piet van Pol is nauw betrokken bij een miljoenenproject in Kerkrade om het centrum opnieuw in te richten. Hij en Van Rey zouden vastgoeddeals hebben gesloten toen Van Rey nog wethouder was in Roermond. Vrijwel de gehele oppositie in Kerkrade wil dat het projectontwikkelingsbedrijf van Piet van Pol niet langer betrokken wordt bij het herontwikkelingsplan van het centrum van Kerkrade. Dat meldde de Limburgse omroep L1 onlangs.

Liberale Volkspartij
Vanwege de ontstane commotie stapte Van Rey in het najaar van 2013 uit de VVD-fractie en richtte, samen met een groepje volgelingen, de Liberale Volkspartij Roermond op. De partij van de van onder andere omkoping verdachte Jos van Rey behaalde bij de gemeenteraadsverkiezingen in maart 2014 meteen een grote verkiezingsoverwinning.

De SP-fractie in de Provinciale Staten van Limburg heeft haar zorgen geuit over de mogelijke betrokkenheid van bestuurders en ambtenaren bij projecten van Van Pol Beheer BV. De projectontwikkelaar Piet van Pol is verdachte in het corruptieonderzoek in de zaak van Van Rey, voormalig wethouder in Roermond.

Betrokkenheid bestuurders en ambtenaren
De SP-fractie maakt zich zorgen over de mogelijke betrokkenheid van bestuurders en ambtenaren bij projecten van Van Pol Beheer BV. Zij vraagt zich af of zij in deze zaak zijn gehoord en of hun betrokkenheid kan worden uitgesloten.

Negatieve beeldvorming
De Statenfractie van de SP geeft bovendien aan bang te zijn voor de negatieve beeldvorming die door deze zaak ontstaat. Een overheid die zaken doet met een van corruptie verdachte projectontwikkelaar draagt niet bepaald bij aan een positief imago van de overheid.

Risico’s
Ook uit de SP-fractie haar zorgen over de financiële en juridische risico’s die deze zaak met zich meebrengt met betrekking tot investeringen in Van Pol Beheer BV. Zij wil daarom dat de toegezegde lening van 23,5 miljoen euro voor het centrumplan Kerkrade – uitgevoerd door Van Pol Beheer BV – wordt bevroren, in afwachting van de uitkomst van de rechtszaak.

Andere projecten
De projectontwikkelaar is naast de herstructurering van het centrum van Kerkrade tevens betrokken bij de ontwikkeling van Jazz City Roermond en Roerdelta Roermond. Of de dagvaarding van Van Pol gevolgen heeft voor deze projecten is vooralsnog onbekend.

“Een beetje integer kan best”, aldus minister Ronald Plasterk van Binnenlandse Zaken. Minister Plasterk vindt het te zwart-wit om aan te nemen dat mensen óf wel óf niet integer zijn en vindt het beter om toe te geven dat er een grijs gebied bestaat. Hij ziet integriteit als iets dat kan worden bevorderd. Op het eerste oog lijkt de uitspraak onverenigbaar met die van Ien Dales, voormalig minister van Binnenlandse Zaken (1989-1994). Zij zette het onderwerp integriteit eind vorige eeuw nadrukkelijk op de agenda door te stellen: “Een overheid kan niet en een rechtstaat zijn én niet integer. Een niet-integere overheid kan de rechtsorde niet handhaven. De overheid is of wel of niet integer. Een beetje integer bestaat niet”. Maar schijn bedriegt! Conform onze eigen integriteitstrainer kan de uitspraak van Plasterk (22 jaar na dato) worden gezien als een, dan wel onbedoelde maar desalniettemin, correcte interpretatie van Ien Dales.

Interpretatie Robbert-Jan Eekhout van Integriteit.nl
De uitspraak van Ien Dales is sinds ze hem introduceerde uitlopend geïnterpreteerd. Eén wijze waarop men de uitspraak kan interpreteren is: ‘mensen zijn integer of ze zijn het niet’. Er bestaat géén grijs gebied daartussen. Deze zienswijze blijkt echter in de praktijk veel te simplistisch en onhaalbaar, voornamelijk omdat deze opvatting veel te hoge eisen stelt aan mensen die van nature feilbare wezens zijn en per definitie dus niet volledig integer.

Ofschoon het veel makkelijker zou zijn geweest wanneer mensen óf wel óf niet integer zijn. Men had dan de ‘rotte-appel-methode’ kunnen toepassen: toetsen welke mensen niet integer zijn en deze simpelweg royeren uit de organisatie. In de praktijk blijkt echter dat we allemaal in staat zijn tot zowel integer als niet integer gedrag; de één laat het echter consequenter zien dan de ander. Zelfs de grootste moraalridder laat af en toe steken vallen. Zo kan iedereen (blijven) leren om meer integer te worden.

Het lijkt mij dan ook waarschijnlijker dat een mensen-mens als Ien Dales iets anders voor ogen had met deze uitspraak. Als we de uitspraak van Ien Dales onder de loep nemen, valt een taalnuance op. Zo spreekt zij niet over ‘individuen’ maar over ‘de overheid’. Wanneer we het over de overheid hebben, dan hebben we het vaak over het instituut. Met betrekking tot de uitspraak van Ien Dales zou dit dan betekenen dat het overheidsinstituut volledig integer moet zijn. Het instituut moet dan ook de lat ten aanzien van integriteit tegen het plafond leggen en zodoende ernaar streven (bijvoorbeeld in haar missie, visie en beleid) om haar werknemers (volledig) integer te maken. Ook al zou dit streven nooit behaald worden, is het als doelstelling een nuttig uitgangspunt. Want het gevaar ligt op de loer wanneer de overheid marchandeert ten aanzien van de integriteitsdoelstellingen, integriteit al snel een glijdende schaal wordt. Met alle gevolgen dien.

Zodoende gaan we bij integriteit.nl mee met de uitspraak van minister Plasterk dat mensen best “een beetje integer” kunnen zijn. In onze filosofie kunnen dan ook alle mensen, ongeacht hoe integer zij zichzelf vinden of zijn, leren om steeds meer integer te worden. Daarbij is de grootste deugd niet om integer te zijn (wat door onze feilbaarheid niet haalbaar is) maar het streven om steeds ‘integerder’ te worden, om zodoende te reiken naar een integere overheid.

Flexibilisering op de arbeidsmarkt brengt nieuwe integriteitskwesties met zich mee. Zo stelt adviesbureau Andersson Elffers Felix (AEF) na een verkenning die werd gedaan in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken.

Flexibilisering arbeidsmarkt
Eén van de belangrijkste oorzaken voor nieuwe integriteitsrisico’s is volgens de experts van AEF de flexibilisering van de arbeidsmarkt zoals decentralisaties, tijdelijke contracten, externe inhuur enzovoorts. Door deze ontwikkeling werken ambtenaren steeds zelfstandiger en is de kans dat zij daarbij aan het toezicht van leidinggevenden ontsnappen, aanzienlijk groter. Bovendien is de binding met de organisatie en haar cultuur door deze flexibilisering vaak geringer, waardoor de kans op integriteitsschendingen toeneemt.

Wees alert
Plasterk drukt overheidsorganisaties op het hart alert te zijn op deze ontwikkeling op de arbeidsmarkt in relatie tot integriteitskwesties. Hij roept hen op tot het uitvoeren van een risicoanalyse toegespitst op de eigen specifieke context om zo de kans op integriteitsschendingen te verkleinen dan wel te voorkomen.

ICT-leverancier Ordina heeft tussen 2005 en 2010 gesjoemeld met diverse aanbestedingsprojecten van het Ministerie van Veiligheid en Justitie en van de gemeente Rotterdam. Dat kwam naar voren in de televisieuitzending van Zembla van donderdag 2 oktober. De ICT-gigant maakte jacht op informatie die nodig was om orders in de wacht te slepen. Vertrouwelijke, cruciale documenten werden onder meer door een ambtenaar van de gemeente Rotterdam aan Ordina toegespeeld. 

Klokkenluider
Zembla baseert haar beweringen op bedrijfsgegevens (bedrijfsplannen, adressenbestand en e-mails) van Ordina die afkomstig zijn van een usb-stick, die Zembla via een klokkenluider in handen heeft gekregen. Zo zou bijvoorbeeld in 2009 een ambtenaar van de gemeente Rotterdam informatie hebben doorgespeeld over een aanbesteding van een softwareproject van enkele tientallen miljoenen euro’s, waardoor Ordina beschikte over illegaal verkregen informatie en dus onterecht handelde met voorkennis.

Onderzoek
Op verzoek van het Ministerie van Veiligheid en Justitie is de Autoriteit Consument en Markt (ACM) een onderzoek gestart naar de vermeende fraudezaak. Ook justitie doet momenteel onderzoek naar de integriteitsschendingen, evenals de gemeente Rotterdam. De betrokken ambtenaar is gedurende het onderzoek geschorst.

De Rijksrecherche is een onderzoek gestart naar de mogelijke fraude bij grondaankopen in de gemeente Nuenen. Dat heeft het Openbaar Ministerie (OM) in Den Bosch onlangs bekend gemaakt.

Gemeente benadeeld
Zeer waarschijnlijk is de Brabantse gemeente Nuenen bij negen grondaankopen benadeeld. Er zijn grote verschillen ontdekt tussen de taxaties en de bedragen die de gemeente uiteindelijk voor de grond heeft betaald. De schade voor de gemeente wordt geschat op meer dan vijf miljoen.

Geheim rapport
Het gesjoemel met de grondtaxaties kwam aan het licht toen het Eindhovens Dagblad een geheim rapport op haar website publiceerde. Uit het rapport blijkt dat er bijna stelselmatig met de taxatierapporten is gesjoemeld en dat een topambtenaar daarbij betrokken zou zijn. Volgens de onderzoekers kreeg de desbetreffende ambtenaar teveel vrijheid. Zo mocht hij de onderhandelingen voeren en tevens de collegebesluiten en koopovereenkomsten tekenen.

Het college van B&W had eerdaags besloten het omstreden rapport niet openbaar te maken, zodat het onderzoek naar de fraude door de Rijksrecherche niet belemmerd zou worden. Een raadslid van de gemeente Nuenen dacht daar echter anders over en speelde het rapport door aan het Eindhovens Dagblad, die op haar beurt het rapport op haar website publiceerde.

Jos van Rey, de oud-VVD-wethouder die wordt verdacht van belangenverstrengeling en het lekken van informatie, is gevraagd zitting te nemen in de Commissie Benoembaarheid Wethouders in Roermond. Deze commissie screent beoogde kandidaat-wethouders op benoembaarheid.

Het zonder reden snuffelen in persoonsgegevens van bekende Nederlanders kwam aan het licht toen Kamerleden Paul Ulenbelt (SP) en Steven van Weyenberg (D66) aan de bel trokken. Zij kwamen met het bericht dat ambtenaren misbruik maken van het systeem (Suwinet) waarmee gemeenten en uitkeringsinstanties gegevens uitwisselen. Ambtenaren zouden snuffelen in gegevens van bijvoorbeeld bekende voetballers en filmsterren.

Inspectie SZW
Uit onderzoek van de Inspectie SZW onder tachtig gemeenten blijkt dat in dertien gemeenten gegevens van bekende Nederlanders zijn geraadpleegd zonder dat daar een goede reden voor was. Volgens staatssecretaris Klijnsma is dit onacceptabel. Zij vindt dat burgers erop moeten kunnen vertrouwen dat er zorgvuldig met hun gegevens wordt omgegaan. Waarschijnlijk wordt het vanaf 2015 mogelijk om als uiterste maatregel overheidsinstellingen de toegang tot het informatiesysteem te ontzeggen.

Het is onacceptabel dat gemeenteambtenaren ongestraft in persoonsgegevens van onder andere bekende Nederlanders kunnen snuffelen. De Vereniging van Nederlandse Gemeenten neemt maatregelen om de beveiliging van persoonsgegevens beter te kunnen borgen. Dat schreef staatssecretaris van Sociale Zaken, Jetta Klijnsma, onlangs aan de Tweede Kamer.

Het zonder reden snuffelen in persoonsgegevens van bekende Nederlanders kwam aan het licht toen Kamerleden Paul Ulenbelt (SP) en Steven van Weyenberg (D66) aan de bel trokken. Zij kwamen met het bericht dat ambtenaren misbruik maken van het systeem (Suwinet) waarmee gemeenten en uitkeringsinstanties gegevens uitwisselen. Ambtenaren zouden snuffelen in gegevens van bijvoorbeeld bekende voetballers en filmsterren.

Inspectie SZW
Uit onderzoek van de Inspectie SZW onder tachtig gemeenten blijkt dat in dertien gemeenten gegevens van bekende Nederlanders zijn geraadpleegd zonder dat daar een goede reden voor was. Volgens staatssecretaris Klijnsma is dit onacceptabel. Zij vindt dat burgers erop moeten kunnen vertrouwen dat er zorgvuldig met hun gegevens wordt omgegaan. Waarschijnlijk wordt het vanaf 2015 mogelijk om als uiterste maatregel overheidsinstellingen de toegang tot het informatiesysteem te ontzeggen.