And the winner is…..

Het CDA zou de champagneflessen ontkurken als het bij de Tweede Kamerverkiezingen op 17 maart erin zou slagen de VVD als grootste partij te verslaan, maar voorlopig is het slechts gelukt op de PI-index 2020. Dat staat voor Politieke Integriteitsindex, waarop sinds 2013 jaarlijks de schandalen worden bijgehouden waar politici bij betrokken waren.

Vanaf het begin stond de VVD vast op de eerste plaats, maar dit keer noteert het CDA over het afgelopen jaar met tien affaires de meeste integriteitsproblemen. Overigens waren traditioneel de lokale partijen bij elkaar opgeteld de virtuele winnaar met elf schendingen. De VVD “zakte” met drie affaires zelfs naar een gedeelde derde plaats achter het veel kleinere Forum voor Democratie (FvD) met toch vier schendingen. De PI-Index telde in totaal 44 integriteitsaffaires wat redelijk spoort met het gemiddelde dat jaarlijks wordt gemeten. Maar voor wie opgelucht ademhaalt en concludeert dat dit toch alleszins meevalt, dient vermeld te worden dat bij twee affaires tientallen politici betrokken waren: het onvermeld laten van nevenfuncties en het overtreden van een nieuwe gedragscode.

Gevoelige coronaregels

Meest opvallende schending was de rel rond het huwelijk van Ferd Grapperhaus, minister van Justitie, die daar zelf geen anderhalve meter afstand hield en dus “zijn” eigen coronaregels overtrad. Extra pijnlijk was dat hij feestende mensen eerder nog “aso’s” had genoemd. In deze affaire kwamen drie belangrijke trends samen: opmerkelijk veel problemen voor het CDA, de dubbele moraal die veel politici voor zichzelf hanteren en de worsteling met de Covid-19 regels. Het verkeerde voorbeeld van dat laatste gaf koning Willem-Alexander die met het gezin naar zijn Griekse villa vloog en zich na veel ophef gedwongen zag het volk op tv hierover zijn excuses aan te bieden. Acht politici belanden op de Index voor soortgelijke vergrijpen, zoals minister van Defensie Ank Bijleveld die in opspraak kwam door kerkbezoek, een wethouder in Nunspeet deed op zijn huwelijk een ‘Grapperhausje’ en de burgemeester van Waalre werd zingend in een café betrapt, dicht op de andere bezoekers.

Dubbele moraal

Zo bikkelhard als de overheid kan zijn voor zijn eigen burgers – zie de toeslagenaffaire kinderopvang – zo mild zijn zij voor zichzelf. Decennialang heeft de Tweede Kamer zich verzet tegen een eigen gedragscode.

Dit terwijl cruciale beroepen als notarissen, accountants en advocaten wettelijk verplicht zijn om hun branche ‘schoon’ te houden. Honderdduizenden financiële dienstverleners moeten jaarlijks verdachte transacties melden, maar de Nederlandse politiek pretendeerde altijd te keurig te zijn om zichzelf zo de maat te nemen. Dat leverde de gênante situatie op dat de GRECO, de Europese anticorruptie waakhond,

hierover Nederland jaar in, jaar uit op de vingers tikte. Inmiddels is er een gedragscode, maar het probleem is en blijft dat de Kamer nooit een goed inhoudelijk debat heeft gevoerd over integriteit en over wat nu precies wel en niet mag.

Onderzoeksjournalistiek

Omdat het zelfreinigend vermogen van de politiek nog altijd in het embryonale stadium verkeert, worden de schandalen van buitenaf bekend gemaakt. Zo onthulde onderzoeksplatform Follow The Money afgelopen oktober dat de penningmeester van Forum voor Democratie, Olaf Ephraïm, een vermogen verdiende met frauduleuze transacties in aandelen. De Groene Amsterdammer meldde in september dat Markuszower, Tweede Kamerlid voor de PVV, directeur is bij een adviesclub die btw terugvordert voor bedrijven, waarmee hij minstens duizend euro per maand verdient. Een andere directiefunctie gaf hij, in strijd met de regels, niet op in het Kamerregister. Zembla bracht in november naar buiten dat maar liefst 21 Kamerleden een nevenfunctie niet hadden gemeld en dat 8 Kamerleden niet hadden opgegeven wat ze ermee verdienden. De aangenomen gedragscode schrijft voor dat parlementariërs vooral goed registreren en een college van integriteit kijkt dan of dit ook gebeurt en kan een sanctie opleggen. Dat klinkt prachtig maar… het komt alleen in actie bij klachten. Wim Voermans, hoogleraar staats- en bestuursrecht aan de Universiteit Leiden, noemt de handhaving dan ook ‘een lachertje’ omdat er niet actief wordt gecontroleerd of de opgaven kloppen. Zo geeft SGP’er Roelof Bisschop niet op hoeveel hij krijgt als toezichthouder bij de Christelijke Hogeschool Ede, terwijl dit volgens de statuten van de school 8400 euro is. Ook bij de adviesbureaus van CDA’ers Michel Rog en Martijn van Helvert staat ‘geen opgave’ bij de inkomsten.

Landelijke peiling

Tegelijk met het uitbrengen van de PI-Index stelde EenVandaag aan ruim 27.000 leden van haar Opiniepanel de vraag welke partijen het meest en het minst zuiver zijn. Dan neemt de VVD weer haar vertrouwde koppositie in met 42 procent van de stemmers dat haar de minst integere partij vindt. Een kwart van de stemmers wijst FvD aan, vooral vanwege het gedrag van partijleider Thierry Baudet. Bij de partijen die het meest van onbesproken gedrag zijn, scoren de kleine christelijke partijen, ChristenUnie (17%) en SGP (12%). Opmerkelijke uitkomst is nog dat waar de meeste ondervraagden zeggen integriteit als ‘heel belangrijk’ te beschouwen bij het uitbrengen van hun stem, dat niet geldt voor VVD-kiezers. Slechts eenderde kent daar veel waarde aan toe en 13 procent van hen hecht zelfs weinig tot geen waarde aan integere politici.

Incident of beterschap?

De VVD is dus niet meer de partij met de meeste affaires en ook valt op dat er vorig jaar geen prominente, landelijk actieve VVD’ers in opspraak kwamen. Na de grote schandalen rond VVD’ers als Jos van Rey, Ton Hooijmaijers, en Henry Keizer heeft de partij meer werk gemaakt van integriteitsbeleid. Of dat de oorzaak is voor het geringe aantal affaires en of die daling structureel is of een toevallige dip, is nog niet te zeggen. Er moet er in VVD-kringen vooral niet te vroeg gejuicht worden. Uit eerder genoemd onderzoek van Zembla kwam naar voren dat van de 28 politici die nevenfuncties of inkomsten hadden verzwegen er liefst 10 van de VVD waren. Eén zwaluw maakt nog geen zomer.

Job de Haan, nieuwsredacteur Integriteit.nl