Eindelijk een echte gedragscode voor de Tweede Kamer. Op papier.

Een stille parlementaire revolutie, aan het zicht onttrokken door het oplaaiend pandemisch geweld van Covid-19. Zo zou je, met gevoel voor dramatiek, de eind september aangenomen motie ‘Gedragscode Leden van de Tweede Kamer der Staten-Generaal’ kunnen noemen. Deze schrijft voor dat de Kamerleden hun ambt onafhankelijk uitoefenen in het algemeen belang, geen giften of gunsten aannemen, zichzelf niet voortrekken en hun werk niet voor persoonlijk gewin gebruiken.

Nu bestonden deze regels op papier al lang, maar controle op en de handhaving daarvan schoot schromelijk tekort, waardoor Kamerleden in het verleden alsnog in opspraak raakten. Er komt nu, dat is nieuw, een onafhankelijk college van toezicht. Daarmee komt de Kamer na zeven (!) jaar tegemoet aan de aanbevelingen van GRECO, het anti-corruptieorgaan van de Raad van Europa, dat diverse malen pleitte voor aanscherping en betere handhaving. Eind goed, al goed? Helaas de revolutie blijkt vooral een papieren tijger te zijn.

Code met sancties

De vraag is namelijk wat er straks, met de code in de hand, in de praktijk gaat veranderen aan het gedrag van de Kamerleden. Denk dan aan gevallen zoals die van Isabelle Diks (GroenLinks) en Dion Graus (PVV) die in opspraak kwamen door hun onkostenvergoeding, het niet als geschenk opgegeven appartement van Alexander Pechtold (D66), de onbetaalde vliegreisjes van Thierry Baudet (FvD), de stroopwafels van Henk Krol (toen nog 50Plus) en het rijden onder invloed van Wybren van Haga (ex-VVD) als meest recente voorbeelden. Het grote verschil met vroeger zal nu moeten worden gemaakt door de instelling van een onafhankelijk college van onderzoek, dat bestaat uit drie mensen van buiten de Kamer. Op hun advies kan de Kamer een lid dat over de schreef is gegaan een sanctie opleggen. De mogelijkheden zijn een ‘aanwijzing’, een berisping of een schorsing voor maximaal een maand. Maar zelfs als tot die zwaarste straf wordt overgegaan mag het Kamerlid van huis uit nog wel aan alle stemmingen meedoen. Dat vond een NRC-columnist nog steeds een milde straf, niet meer dan een soort “enkelbandvrij thuiswerken”. Toch kan niet worden ontkend dat de sanctiemogelijkheid een verbetering is in vergelijking met het vrijblijvende karakter van een louter papieren gedragscode waar geen enkele dreiging van uitging. Je kunt stellen dat een gewone burger hoger gestraft wordt voor zaken als valsheid in geschrifte of het knoeien met declaraties, maar een Kamerlid dat officieel berispt of geschorst wordt loopt aanzienlijke reputatieschade op, die hem of haar nog lang zal achtervolgen.

Adder onder het gras

Een van de pijlers van de code is dat de parlementariërs hun geschenken, giften, reizen en nevenfuncties goed registreren, het college van integriteit bekijkt dan of dit ook echt gebeurt en kan eventueel een sanctie opleggen. Daar is echter een belangrijke restrictie aan verbonden: het kan alleen in actie komen als er daadwerkelijk een klacht wordt ingediend. En daar zit dan ook direct de achilleshiel. Hoogleraar staats- en bestuursrecht in Leiden Wim Voermans, noemt de handhaving dan ook ‘een lachertje’ omdat er bijvoorbeeld niet actief gecontroleerd wordt of de opgaven kloppen. Ook zijn collega aan de Radboud Universiteit in Nijmegen, Paul Bovend’Eert, hekelt het gebrek aan controle van de registers in het parlement: ‘Als je integriteit serieus neemt, loop je het een keer allemaal na. Ook inhoudelijk.’ En Muel Kaptein, hoogleraar bedrijfsethiek aan de Erasmusuniversiteit, stelt: ‘Er wordt alleen procedureel gekeken met de gedachte, als er maar iets is ingevuld, dan is het vast wel goed. Zo zet je de samenleving vooral op het verkeerde been. Alle toezicht ontbreekt.’ Kaptein mist steekhoudende vragen als: ‘Wat voor een functie is dit? Met welke praktijken houdt men zich bezig? Hoeveel verdient iemand er echt mee?’

De code getoetst

Dat de kritiek van de hoogleraren niet louter theoretisch is, blijkt uit een onderzoek van Spit, een coöperatie van onderzoeksjournalisten, dat recent gepubliceerd werd in De Groene Amsterdammer. Daaruit blijkt dat Tweede Kamerlid Gidi Markuszower (PVV) directeur is van het bedrijf VAT IT, dat btw terughaalt voor multinationals. Daarmee verdient hij minstens duizend euro per maand. Hoewel de constructie legaal is, kun je je afvragen of een Nederlandse volksvertegenwoordiger in de directie moet zitten van een internationaal bedrijf dat multinationals helpt zo min mogelijk btw te betalen. Kaptein: ‘Het is wonderlijk dat dit kan. Er staat in het nevenregister alleen dat hij voor dit bedrijf werkt, maar niet wat dit bedrijf eigenlijk doet of in welke sector het actief is’. Markuszower was overigens het Kamerlid dat mordicus tegen de nieuwe gedragscode was. Volgens hem krijgt het college van toezicht de macht om Kamerleden ‘de mond te snoeren en wordt op die manier het vrije woord beperkt’. Hij noemde dat in het debat ‘ondemocratisch, onnodig en onfris’.

Het is goed om te bedenken dat het Tweede Kamerlidmaatschap geldt als een fulltime functie, goed voor een jaarlijks inkomen van 116.000 euro. Bekleedt men een betaalde nevenfunctie, dan mag dat bedrag niet meer zijn dan veertien procent van zijn Kamersalaris. Daarboven vindt er een korting op dat salaris vast. Nu heeft Theo Hiddema, Kamerlid voor Forum voor Democratie, een eigen rechtspraktijk met kantoor in Maastricht, maar in het nevenregister staat bij hem onder het kopje neveninkomsten ‘geen opgave’, terwijl dat volgens de regels wel zou moeten. Maar zonder een klacht kan het college van toezicht dus niet zelf controleren of de opgegeven informatie en bedragen wel kloppen.

Geen revolutie

Samengevat concludeert hoogleraar staatsrecht Paul Bovend’Eert dat ondanks de nieuwe gedragscode integriteit bij de Nederlandse overheid nog in de kinderschoenen staat. ‘Al twintig jaar.’ Er wordt veel gepraat en soms wat afgestoft, maar van ‘een echt serieus systeem’ is geen sprake. Hij wijst naar de Verenigde Staten waar de regels veel strenger zijn, waar de volksvertegenwoordigers jaarlijks hele boekwerken (inclusief schriftelijke bewijzen) moeten invullen en inleveren. Nevenfuncties, bezittingen, aandelen, alles moet openbaar worden gemaakt. ‘Inclusief informatie van je partner of je kinderen.’

De echte revolutie moet nog aanbreken.

Job de Haan, nieuwsredacteur Integriteit.nl