Gemeenten onderzoeken steeds vaker en intensiever de integriteit van hun ambtenarenkorps. De afgelopen vijf jaar hebben de 25 grootste gemeenten in Nederland in totaal meldingen van 1.902 integriteitsschendingen onder de loep genomen.
In 1.089 gevallen – dat is 57% – werd een overtreding geconstateerd, in 645 gevallen overtraden ambtenaren en bestuurders geen integriteitsregels en in 168 gevallen is de uitslag onbekend: onderzoeken lopen nog of de dader is onbekend. Rotterdam blijkt overigens ruimschoots de strengste gemeente, zo blijkt uit onderzoek door NRC-Handelsblad. Dat onderzoek kwam er na een beroep van de krant op de Wet openbaarheid van bestuur (Wob), waarbij men gemeenten om cijfers vroeg die inzicht verschaffen in de gevolgen van het integriteitsbeleid over de periode 2012-2016. Klik hier voor alle onderzoeken en de gemeente naar uw keuze.
In Rotterdam legde men tussen 2012 en 2016 aan ambtenaren die de integriteitsregels overtraden, 95 keer strafontslag op, waarvan twintigmaal voorwaardelijk. Amsterdam volgt op afstand met 48 onvoorwaardelijke strafontslagen en Den Haag staat derde met twintig strafontslagen, waarvan één onvoorwaardelijk. Een belangrijke trend is dat tussen 2013 en 2015 een stijging valt te constateren in het aantal integriteitsonderzoeken dat de gemeenten lieten uitvoeren: van 339 naar 432. Voor 2016 lag dit cijfer net onder het niveau van het jaar daarvoor: 419. Een kwart van het totaalaantal onderzochte schendingen (482) betreft fraude, zoals het gesjoemel met declaraties van reiskosten en eetbonnen. Ook komt vaak voor dat ambtenaren geld en spullen achteroverdrukken.
Neem een sprekend voorbeeld uit Rotterdam. Daar is de gemeente het eind juni 2013 beu. Opnieuw zijn er signalen van diefstal op gemeentelijke milieuparken. Medewerkers blijken op grote schaal goederen mee te nemen die bestemd zijn voor bijvoorbeeld Piekfijn, een winkelketen in tweede-handsspullen. En dat ondanks maatregelen die na soortgelijke problemen in 2008 zijn genomen. Om de daders te betrappen worden filmpjes van beveiligingscamera’s bij de parken Hillegersberg-Schiebroek en IJsselmonde teruggespoeld. Het is vrijwel meteen raak: de beelden laten zien hoe vijf gemeentemedewerkers en een leidinggevende boeken, radio’s, een beeldscherm, een computer, een toetsenbord, kleding, kinderspeelgoed, een rollator en onkruidspuit in hun auto’s laden. Ook worden spullen klaargezet die anderen later mee-nemen. Geconfronteerd met de beelden is er voor de ambtenaren geen ontsnappen aan: ze bekennen allemaal. Hun verweer: de regels waren onduidelijk. Ze wisten dat fooien aannemen taboe was, net als handel in afgegeven goederen, maar nergens stond dat ze de spullen niet voor eigen gebruik mochten reserveren. Boven-dien deden chefs vrolijk mee: zo was de bedrijfscultuur nou eenmaal. De leidinggevende stond niet op camerabeelden, maar wordt aangewezen door de rest. Ook hij bekent.
Zes ambtenaren krijgen strafontslag, een maatregel die na lang procederen voor iedereen wordt omgezet in een voorwaardelijke straf. Eind januari 2018 krijgen de laatste twee van de Centrale Raad van Beroep te horen dat ze weer aan de slag kunnen. Ze hebben dan bijna vijf jaar thuisgezeten.
De voorbeelden uit het onderzoek laten een breed scala van schendingen zien. Zo neemt in Leiden een ambtenaar een afgegeven kettinkje mee naar huis, wat een schriftelijke berisping oplevert. Een collega steelt een portemonnee en krijgt straf-ontslag. Ook worden goederen gestolen in Haarlemmermeer (iPhones en iPads), Rotterdam (geld), Groningen (afvalbakken), Maastricht (computer), Zoetermeer, Eindhoven, Utrecht (kasgeld) en Den Bosch – uit het gemeentelijk magazijn of bij collega’s. De inventarisatie levert een bonte verzameling fraudecuriosa op. Zo zet Leiden een teamleider twee schalen terug in beloning nadat hij op zijn werk is verschenen met een verzameling nephorloges die hij aan zijn mede-werkers probeert te verkopen. In Amsterdam verzint een ambtenaar een truc als hij een zeer gewenste vrije dag niet mag opnemen: met Photoshop zet hij zelf een rouwadvertentie in elkaar, in de hoop zo zijn leidinggevende te overtuigen. De betreurde ‘dode’ is een nog levend familielid. Als de ambtenaar wordt betrapt, volgt een berisping met vermindering van vakantiedagen.
Na fraude zijn de meest onderzochte kwesties: misbruik van gemeentelijke middelen (203 keer), ongepast gedrag op de werkvloer (197) en belangen-verstrengeling (193). Ook opvallend is dat in ten minste dertien gevallen een ambtenaar schuldig wordt bevonden aan seksueel grensoverschrijdend gedrag: van sensuele toespelingen tot aanranding. Doordat niet alle gemeenten expliciet zijn in hun antwoorden, ligt dit aantal mogelijk hoger. Agressie en intimidatie op de werkvloer werden 68 keer onderzocht.
Job de Haan, nieuwsredacteur Integriteit.nl