Geen baan meer, geen geld meer, geen huis. Bouwondernemer Ad Bos, de klokkenluider die in 2001 de grootste fraude in de Nederlandse geschiedenis aan het licht brengt, raakt uiteindelijk alles kwijt. De schaduwboekhouding die hij openbaar maakt, levert de staat honderden miljoenen op, maar als klokkenluider krijgt hij geen enkele bescherming en komt uiteindelijk zelf in het verdachtenbankje terecht. Twee jaar lang woont hij noodgedwongen met zijn vrouw Joke in een camper. In 2009 krijgt hij een onbekende som geld van de staat en in 2013 wordt hij definitief van strafvervolging ontslagen.
Deze martelgang voor Bos en andere klokkenluiders vormt de aanleiding voor Ronald van Raak (SP) om een beschermende initiatiefwet in te dienen en na twee jaar sleutelen, begin 2016, door beide parlementen te loodsen. Dan wordt, juli 2016, een pand in Utrecht betrokken waar het Huis voor Klokkenluiders met veel elan en ambitie van start gaat. Drie reeds bestaande organisaties Adviespunt Klokkenluiders, Onderzoeksraad Integriteit en het BIOS, worden in het nieuwe huis verenigd. Het Huis voor Klokken-luiders is versneld opgericht, om tegemoet te komen aan de grote behoefte onder klokkenluiders aan deskundige ondersteuning. Maar: zestien maanden na instelling weet men geen enkel onderzoek naar misstanden af te ronden.
Van de 28 verzoeken om een onder-zoek zijn er slechts zeven daadwerkelijk in onderzoek. Veel verzoeken worden om formele redenen niet ontvankelijk verklaard. Doordat concrete onderzoeksresultaten uitblijven, houden de misstanden aan en raken klokken-luiders gefrustreerd. Topambtenaar Maarten Ruys wordt gevraagd een analyse te maken van de problemen. Op 14 december 2017 brengt hij zijn rapport uit dat vernietigend is. Geen echte verrassing omdat bestuursvoorzitter Paul Lovens twee maanden daarvoor al is opgestapt. Nu volgt ook de rest van het bestuur. Geestelijk vader van het Huis, Ronald van Raak, legt de schuld voor het falen bij verantwoordelijk oud-minister Plasterk van Binnenlandse Zaken. Hij verwijt Plasterk, dat deze te weinig middelen ter beschikking stelde en de verkeerde mensen op de verkeerde plek zette.
Gjalt de Graaf, hoogleraar integriteit van academisch onderwijs, vindt Van Raaks kritiek te makkelijk. De Graaf zat in de ‘Onderzoeksraad Integriteit Overheid’, een voorganger van het Huis voor Klokkenluiders. In zijn ogen waren de problemen te voorzien omdat Van Raaks wet niet deugt. ‘Uit de inter-nationale praktijk weten we dat één ding echt helpt: omgekeerde bewijslast. Als ik word ontslagen, moet ik nu bewijzen dat dit het gevolg is van mijn melding als klokkenluider. Dat had moeten worden omgedraaid: laat een werkgever bewijzen dat mijn ontslag niets met de melding te maken heeft.’ Een andere weeffout, vindt De Graaf, is dat het huis zowel mogelijke mis-standen onderzoekt als klokkenluiders advies geeft. ‘Het is desastreus dat dit onder één dak is samengebracht. Bij advies sta je aan de kant van de klokkenluiders, terwijl je bij onderzoek neutraal moet zijn.’
De commissie Ruys geeft De Graaf in grote lijnen gelijk. In de uiteindelijke aangenomen wet zitten te veel onduidelijkheden bijvoorbeeld over de vraag: waarvoor en voor wie is het Huis nu eigenlijk bedoeld? Maar ook praktisch zijn er fouten gemaakt. Het verkennen en kwartiermaken van het Huis heeft onder hoge tijdsdruk plaatsgevonden. Zo waren bij de start de huisvesting en de ICT-faciliteiten nog niet op orde en was de werkdruk hoog door de overdracht van zaken. De bestuursleden en de directeur zijn in een laat stadium benoemd. Een andere, bedrijfsculturele barricade bleek het samengaan van de drie fuserende ‘bloedgroepen’ en de daarmee gepaard gaande ‘fusiepijn’. Daaruit blijkt onder de medewerkers dat er onvoldoende draagvlak is voor de nieuwe organisatie.
Een ander fors obstakel voor het welslagen van het aanhangig maken van een misstand is het feit dat onvoldoende rekening gehouden wordt met het feit dat er geen sprake is van een gelijk speelveld tussen werkgever en klokkenluider. De klokkenluider staat vaak tegenover een werkgever die meer middelen tot zijn beschikking heeft. Vandaar dat één van de aanbevelingen luidt: Het Huis is voor klokkenluiders. Zij verdienen rechtsbescherming en voeren een ‘ongelijke strijd’. Waar nodig moeten zij kunnen rekenen op (psychosociale) ondersteuning en versterking door middel van advies en begeleiding.
Voor de langere termijn adviseert de commissie Ruys om bij de eerst-komende wijziging van de wet de volgende punten te verduidelijken:
* de verantwoordelijkheden van de bestuursleden
* de omschrijving van de ontvankelijkheid van onderzoek zodat conform de intenties van de wet recht wordt gedaan aan de ongelijkheid van het speelveld voor de klokkenluider
* het belang van preventie, integriteitsonderzoek en voorlichting over misstanden als taken van het Huis.
Ten slotte: Evalueer het functioneren van het Huis over uiterlijk 2,5 à 3 jaar. Na de herstart verdient het Huis 2.0 enige tijd om zich opnieuw te bewijzen. En, voegt ondergetekende eraan toe, misschien is het ook het overwegen waard om de huidige naam Huis voor Klokkenluiders minder eenzijdig op één groep te richten en te veranderen in het meer neutrale Huis voor Integriteit.
Job de Haan, redacteur Integriteit.nl