Politici, wees alert, nu meer dan ooit!

De coronacrisis lijkt aan het begin van de maand mei een nieuwe fase in te gaan. Nadat alle aandacht en energie zich richtte op de uitbraak van Covid-19 en deze een afvlakkende curve vertoont, lijkt de schade aan de economie de hoogste prioriteit te krijgen. Ook worden mondjesmaat op verschillende niveaus versoepelingen aangebracht om de maatschappij weer aan de gang te krijgen, te beginnen bij de scholen.

Tegelijkertijd blijkt de legitimiteit van en het maatschappelijk draagvlak onder de vergaande inperkende noodmaatregelen die de regering nog altijd noodzakelijk acht, onder steeds grotere druk te komen staan. Daarbij zijn nog nooit eerder vertoonde beslissingen in zo’n recordtempo genomen terwijl zorgvuldige wetgeving hierbij achterwege is gebleven. Vandaar dat  het kabinet dan ook bekend heeft gemaakt dat men aan een spoedwet werkt om de maatregelen tegen verspreiding van het coronavirus een steviger juridische basis te geven.

Waarschuwende woorden

Te midden van deze, door de omstandigheden afgedwongen, hals-over-kop-besluitvorming wijzen drie prominente bestuurskundigen op nog weer andere risico’s die kleven aan de huidige crisis van ongekende omvang. Deze zijn emeritus-hoogleraar dr. Leo Huberts, prof. dr. Muel Kaptein en Bart de Koning onderzoeksjournalist bij Follow the Money. Zij zijn sinds 2013 verantwoordelijk voor de Politieke Integriteitsindex, het jaarlijkse overzicht van affaires en schandalen waarin politici verstrikt zijn geraakt.

De drie deskundigen waarschuwen voor een bijkomend gevaar dat door de huidige crisis op de loer ligt: de integriteit van politici die op de proef wordt gesteld. Immers, in een crisissituatie staan grote belangen op het spel, is er maatschappelijke druk, grote onzekerheid over de juiste aanpak en minder tot nauwelijks ruimte voor controle door volksvertegenwoordigers.

Er is door het kabinet de afgelopen weken – hopelijk verantwoord – al gesmeten met miljarden en de tweede ronde staat voor de deur: bewindslieden dienen ongekende financiële injecties toe en plaatsen enorme orders voor bijvoorbeeld medische hulpmiddelen, waarbij de gebruikelijke controles en procedures vanwege de geboden snelheid aan de kant worden geschoven. Dat valt alleszins te begrijpen, maar het zet de deur voor misbruik wel wagenwijd open. Onderzoek in binnen- en buitenland wijst uit dat bij ingrijpende crises tal van integriteitsschendingen niet alleen mogelijk zijn, maar ook zullen voorkomen.

De zeven valkuilen

De drie bestuurskundigen verwachten op grond van hun ervaringen dat op de volgende punten uitglijders en affaires zijn te verwachten:

1. Respectloos gedrag. Een crisis die zoveel slachtoffers maakt, vraagt om ernstige benadering en behandeling in het publieke domein. Dan geven de denigrerende opmerkingen van een minister van Economische Zaken aan het adres van zzp’ers geen pas, die zelf gekozen zouden hebben voor de risico’s die zij lopen.
2. Belangenverstrengeling, in verschillende vormen: a. privé als men tijdens een crisis vertrouwelijke informatie onder ogen krijgt, kan men in de verleiding komen deze voor eigenbelang aan te wenden. Dat kan bijvoorbeeld bij het (ver)kopen van aandelen op grond van voorkennis. b. in opdrachten die men verleent aan vrienden of bekenden op onderhandse basis. Kortom het risico van nepotisme.
3. Onrechtmatig gebruik bedrijfsmiddelen. Meestal ontvangen politici een standaardvergoeding voor buitenshuis verblijf of woon-werkverkeer. Maar is dat wel rechtvaardig als iemand gedwongen is om regelmatig thuis te werken. In het Nederlandse– en het Europarlement zijn daar ethisch laakbare voorbeelden van geweest.
4. Schending democratische procedures. Door omstandigheden gedwongen kunnen politici zich genoodzaakt voelen ‘instemming, toestemming en verantwoording’ over te slaan. Ondermijning van democratische procedures ligt op de loer. Er is al groeiende kritiek onder Kamerleden en raadsleden dat ze buitenspel staan.
5. Lekken van informatie. Thuiswerken brengt allerlei risico’s met zich mee. Onopzettelijk, door een digitale verbinding die gaten in de beveiliging bevat. Of door onachtzaamheid zoals de casus met Boris Johnson die een screenshot van de kabinetsvergadering via Zoom online postte, met daarin het unieke ID-nummer van die sessie.
6. Misleiding. Eigen aan een crisis is dat er gebrek aan informatie is of dat bepaalde informatie niet welkom is. Voor sommige regeringsleiders is het verleidelijk informatie achter te houden, of in eigen voordeel om te buigen of te verzinnen. Veelpleger op dat gebied is president Donald Trump, maar ook Boris Johnson maakte zich er schuldig aan. Hij hield de ernst van zijn ziekte door het coronavirus achter voor het grote publiek.
7. Oneigenlijke machtsuitoefening. Verantwoordelijke politici en bewindslieden leunen in tijden van crisis zwaar op hun medewerkers en ambtenaren. Daarbij blijkt vaak geen tijd en ruimte voor uitleg of tegenspraak. Daardoor voelen medewerkers zich nogal eens oneigenlijk onder druk gezet, zo blijkt uit onderzoek van de Rotterdamse Rekenkamer. Dat kan nog lang zijn sporen nalaten.

Een crisis vraagt van bestuurders dat zij doortastend en daadkrachtig zijn. Maar daarmee alleen redden zij het niet. Niemand weet hoelang een crisis duren zal – en zeker niet de huidige – en dat vergt veel van de spankracht van betrokkenen en derhalve uithoudingsvermogen. Voeg daarbij de fysieke en mentale aanslag die er op verantwoordelijken wordt gepleegd, het privéleven dat vaak als eerste het kind van de rekening wordt en het risico dat integer gedrag erbij inschiet.

Bedenk dat na een crisis altijd wordt teruggekeken en de hoofdrolspelers ter verantwoording zullen worden geroepen. De kans op een parlementaire enquête na de coronacrisis lijkt onvermijdelijk en de kans dat in dat proces, als zo vaak, politici in opspraak zullen geraken is levensgroot. Wees dus alert, luidt de oproep.

Job de Haan, nieuwsredacteur Integriteit.nl