Ze denken dat ze een duidelijk voorbeeld zijn en genoeg ethische sturing geven, maar medewerkers beleven dat heel anders. Topambtenaren moeten daarom meer moeite doen om zichtbaar te zijn als voorbeeldfiguur, zich vaker en explicieter uitlaten over integriteit en actiever leiding geven aan het integriteitsbeleid. Met andere woorden: de leiding van een bedrijf of organisatie moet dus wanneer het om integriteit gaat zowel de juiste toon aanslaan als het in eigen gedrag laten zien.
Ziedaar de belangrijkste conclusies uit het onderzoek Tonen van de Top dat dr. Leonie Heres (Radboud Universiteit en Universiteit Utrecht) in opdracht van het Bureau Integriteitsbevordering Openbare Sector (BIOS) heeft uitgevoerd. Leonie Heres: ‘Vaak denken topambtenaren dat ze door hun persoonlijke integriteit vanzelf al het goede voorbeeld geven. Maar daarmee overschatten ze hun eigen zichtbaarheid en hoe hun gedrag overkomt op medewerkers. De beeldvorming over het moreel leiderschap aan de top wordt door veel factoren beïnvloed en is eerder negatief dan positief. Zo leidt alle media-aandacht voor integriteits- schendingen, zoals bij de Teeven-deal, regelmatig tot het beeld dat ‘de top’ als geheel niet integer is. Topmanagers staan daarmee op voorhand 2-0 achter. Waar medewerkers een gebrek aan ethisch leiderschap ervaren is dat dus meestal niet een kwestie van kwade wil, maar eerder het gevolg van verkeerde beeldvorming en een misvatting bij topambtenaren over de meest effectieve management- strategie…’
Voorbeeldgedrag is een essentieel onderdeel van effectief ethisch leiderschap, zo onderschrijven ook de topambtenaren in het onderzoek. Maar verkeerde beeldvorming of een onbedoelde misstap zit in een klein hoekje. Het rapport geeft dan ook tal van aanbevelingen, waaronder:
- zorg voor kritische tegenspraak in je directe omgeving en organiseer dat nadrukkelijk
- laat je expliciet toetsen op blinde vlekken in je ethisch leiderschap
- deel proactief je morele overwegingen èn inschattingsfouten met je medewerkers
- wijk alleen in zeer uitzonderlijke situaties af van de regels en normen en licht uit eigen beweging toe waarom dat noodzakelijk was
- organiseer juist in tijden van drukte of reorganisatie zinvolle interactie met je medewerkers
- sta zo nu en dan stil bij de symboliek van materiële zaken zoals de grootte van de auto of van het gebouw, de omvang van de bedrijfsfeesten enz.
Het gesprek over integriteit is belangrijk genoeg om het in te bedden in de dagelijkse werkprocessen, zonder dat er integriteitmoeheid of integritisme optreedt.
- bespreekbaarheid van morele dilemma’s en integriteitskwesties is gebaat bij verdere normalisering van het gesprek over integriteit, naast efficiency enz.
- neem een open houding aan bij integriteitskwesties, maar hoed je voor ‘moraalridderschap’
- maak een gedegen risico-analyse in de eigen organisatie en maak gebruik van casuïstiek en incidenten bij andere organisaties om de communicatie proactiever in te zetten
- Leg daarbij meer nadruk op integer ‘handelen’ dan op ‘integer’ zijn
Optreden tegen schendingen is onontbeerlijk als het gaat om handhaven en bekrachtigen van integriteitsnormen. Daarbij zijn twee aspecten van vitaal belang: a. zorgvuldigheid van onderzoek, waarbij de straf proportioneel is en b. openheid en zichtbaarheid van het proces binnen de organisatie. Daarbij is het van belang om weerstand te bieden aan de druk van buiten om disproportioneel te straffen en eerlijk te bezien of medewerkers een tweede kans zouden moeten krijgen om het gedrag te verbeteren.
Reactie Job de Haan van Integriteit.nl:
Het rapport Tonen van de Top, de rol van ambtenaren in het integriteitsbeleid behelst dus primair de positie van topambtenaren, maar de resultaten zijn moeiteloos overdraagbaar op grote organisaties en bedrijven. Het levert een waardevolle bijdrage aan de vraag hoe de leiding van bedrijven en besturen van organisaties op een organische en effectieve manier het begrip integriteit in de bedrijfsvoering kunnen integreren. Daarbij speelt de top van de organisatie een cruciale rol. Integriteit speelt in deze tijd een dubbelzinnige rol. Enerzijds is het begrip in korte tijd volstrekt ingeburgerd en geaccepteerd geraakt, anderzijds ervaart men het als een fenomeen met zoveel haken en ogen dat men er meestal alleen in algemene (en dierbare) termen over spreekt, maar er ook om heen loopt zodra het handen en voeten moet krijgen. Dat laatste zorgt ervoor dat men over integriteit en de implicaties ervan pas gaat nadenken en discussiëren wanneer er op dat gebied zich een incident of calamiteit voordoet. Daarom is het lovenswaardig dat het rapport zozeer de nadruk legt op pro-actief optreden en organiseren. Ook het advies om de nadruk te leggen op integer ‘handelen’ en niet op wie integer ‘is’, voorkomt een hoop onnodige conflicten waarbij men elkaar de morele maat neemt. Met alle aandacht en nadruk die de laatste jaren (terecht) wordt gelegd op integriteit en transparantie, moeten we één ding niet vergeten. De incidenten en soms schandalen die op dit gebied in de publiciteit komen, mogen niet verhinderen dat het hier nog altijd om losstaande calamiteiten gaat. Transparency International, een internationale non-profitorganisatie die corruptie wereldwijd onderzoekt en in kaart brengt, plaatst de omvang van fraude en corruptie in Nederland in perspectief. Van de ruim 180 landen in de wereld die op de Corruptie-Index een plaats hebben, staat Nederland de laatste tien jaar in de top tien en over 2015 zelfs op de vijfde plaats. Slechts drie Scandinavische landen en Nieuw-Zeeland scoren gunstiger op het gebied van corruptie.
Dat impliceert dat organisaties veel meer ontspannen met integriteit en transparantie om zouden moeten gaan, zoals ook het rapport bepleit. Terecht stelt Tonen van de Top: Als we ethisch leiderschap willen versterken dat zal het antwoord gezocht moeten worden in zowel het bewustzijn en handelen van topambtenaren zelf (en van bestuurders van organisaties en bedrijven, JdH), als in de maatschappelijke, institutionele en organisatorische context waarin zij opereren.
Het rapport ‘Tonen van de Top’ is te downloaden via: http://www.uu.nl/nieuws/topambtenaren-overschatten-eigen-ethisch-leiderschap